مراحل شکل گیری هویت

فرشید رشیدی فر

مشاور و روان درمانگر

---

چالش اصلی رشدی و تکاملی که نوجوانان با آن روبرو هستند، ایجاد و شکل دادن به هویت فردی است که شامل سئوال هایی‌ از جمله، "من کی‌ هستم؟"، "به کجا می روم؟"، "و چه نقشی‌ در جامعه می‌توانم داشته باشم" می‌باشد. ایجاد هویت شامل کلنجار رفتن با تعداد زیادی ازانتخاب های مهم در زندگی‌ است. از جمله این انتخاب ها می‌توان به مواردی همچون، ارزش های مذهبی‌، اخلاقی‌، سیاسی، هویت جنسی‌، و نقش های اجتماعی بعنوان مرد یا زن، اشاره کرد. فکر کردن و رسیدگی به تمام این مسائل ممکن است برای یک نوجوان بسیار چالش برانگیز باشد و او را، به گفته اریک اریکسون (Erik Erikson)، دچار یک بحران هویت (identity crisis) کند که ناشی‌ از احساس گیجی و اضطرابی است که این مسائل با خود به همراه خواهند داشت. در این رابطه، مصاحبه‌ی ساختاری (structured interview) توسط جیمز مارسیا (James Marcia) از دانشگاه سایمون فریزر توسعه داده شده است که به محققان اجازه می‌دهد نوجوانان را براساس یکی از چهار وضعیت هویت: یعنی‌ پراکندگی هویت، سلب مالکیت، تعلیق، و دستیابی به هویت دسته‌ بندی کنند و به بررسی‌ موضوعات گوناگون همچون شغل، ایدئولوژی مذهبی، جهت گیری جنسیتی و مجموعه‌ای از ارزش‌های سیاسی بپردازند. چهار وضعیت‌ هویت به شرح زیر است:

پراکندگی هویت (identity diffusion)

افرادی که در این دسته طبقه بندی میشوند هنوز در مورد مسائل هویتی خود فکر نکرده اند یا آنها را حل و فصل نکرده اند و هنوز مسیری برای آینده خود با توجه به هویت های تثبیت شده ترسیم نکرده ا‌ند.

مثال: "من واقعاً زیاد به دین فکر نکرده‌ام و دقیقاً نمی‌دانم به چه چیزی اعتقاد دارم."

سلب هویت (identity forclosure)

افرادی که در این دسته طبقه بندی می شوند به یک هویت خاص متعهد هستند، اما این تعهد را بدون تجربه «بحران» تصمیم‌گیری در مورد آنچه واقعاً برایشان مناسب‌تر است، انجام داده‌اند.

مثال: "پدر و مادر من مسلمان هستند و بنابراین من یک مسلمان هستم. این مذهبی‌ است که من در آن بدنیا آمده ام."

تعلیق (moratorium)

افرادی که در این دسته قرار دارند، چیزی را تجربه می کنند که اریکسون آن را بحران هویت (identity crisis) می نامد و فعالانه تعهدات زندگی را زیر سؤال می برند و به دنبال پاسخ هستند.

مثال: "من در حال ارزیابی باورهایم هستم و امیدوارم بتوانم تصمیم بگیرم چه چیزی برای من مناسب است. من بسیاری از پاسخ های ارائه شده توسط تربیت اسلامی خود را دوست دارم، اما در مورد برخی آموزه ها نیز شک دارم. من تاکنون به دنبال وحدت گرایی بودم تا ببینم آیا می تواند به من در پاسخ به سؤالاتم کمک کند."

دستیابی به هویت (identity achievement)

افرادی که در این دسته قرار دارند، مسائل هویتی را با تعهد شخصی به باورها، ارزش ها و اهداف تثبیت شده حل کرده اند.

مثال: "پس از کلی جستجوی عمیق در مورد دین خود و سایر ادیان، بالاخره می‌دانم به چه چیزی اعتقاد دارم و به چه چیزی اعتقاد ندارم."

آنچه ممکن است در مورد جستجوی هویت دردناک ترین یا بحرانی ترین باشد، شکست طولانی مدت در تثبیت هویت فردی است. اریکسون معتقد بود که افراد بدون هویت مشخص در نهایت افسرده و فاقد اعتماد به نفس می شوند زیرا بی هدف در وضعیت پراکندگی هویت بسر خواهند برد . در این شرایط ممکن است فرد یک هویت منفی‌ (negative identity) را بپذیرد و تبدیل به یک بزهکار شود چون به هر حال، "هر چی‌ بودن بهتر از هیچی‌ نبودن است." تحقیقات نشان می‌دهد که بسیاری از نوجوانانی که در وضعیت پراکندگی هویت قرار دارند، افرادی بسیار بی‌تفاوت به زندگی ‌هستند و نسبت به آینده احساس نا امیدی می کنند، حتی گاهی اوقات به فکر خودکشی نیز میافتند. نوجوانانی که با عزت نفس بسیار پایین وارد دبیرستان می شوند، اغلب به سمت بزهکاری گرایش پیدا می کنند و از این رفتار ها و گرایش های بزهکارانه احساس با ارزش بودن می کنند. این دسته از افراد معمولا بحران هویت را تجربه نخواهند کرد زیرا از آنجایی که افراد با هویت منفی تلاش قابل توجهی برای کاوش گزینه های گوناگون و انجام تعهدات قاطع انجام نداده اند، ممکن است همان سطح سردرگمی، اضطراب یا تعارض درونی را که اغلب با بحران هویت همراه است، احساس نکنند. آنها ممکن است نگرش منفعلانه تری نسبت به تصمیمات مرتبط با هویت از خود نشان دهند که به طور بالقوه منجر به احساس سرگردانی یا بی هدفی در زندگی آنها می شود.

جریان نوجوانی به سمت دستیابی به هویت (identity achievement) حداقل تحت تأثیر چهار عامل است: رشد شناختی، والدین، تعلیم و تربیت، و زمینه اجتماعی-فرهنگی.

تأثیر شناختی

رشد شناختی نقش مهمی در دستیابی به هویت دارد. نوجوانانی که به مرحله تفكر عمليات صوري (formal operational thinking) دست یافته اند و می توانند به طور منطقی در مورد فرضیات استدلال کنند، بهتر می توانند هویت های احتمالی‌ آینده خود را تصور کنند و به آنها فکر کنند. در نتیجه، آنها بیشتر از همسالان دیگری که از نظر فکری بلوغ کمتری دارند، با مسئله هویت مواجه می شوند و در صدد حل و فصل آن بر میایند.

تأثیر والدین

روابطی که نوجوانان با والدین خود دارند نیز می تواند بر جریان شکل دهی‌ هویتی آنها تاثیر گذار باشد. نوجوانانی که در وضعیت پراکندگی هویت (identity diffusion) قرار دارند، بیشتر از آنهایی که در سایر وضعیت ها هستند، احساس می کنند که توسط والدین خود نادیده گرفته شده یا طرد شده اند و در نتیجه رابطه نزدیکی‌ با خانواده خود ندارند. احتمالا شکل دهی‌ هویت از همانند سازی و الگو برداری از نقش های افراد نزدیک به ما در زندگی‌ آغاز می شود و اگر این رابطه وجود نداشته باشد بسیار مشکل خواهد بود تا فرد بتواند از برخی از ویژگی های مطلوب خانواده خود الگو برداری کند. از سوی دیگر، نوجوانانی که در وضعیت سلب هویت (identity forclosure) هستند، اغلب به شدت به والدین خود وابسته هستند و از طرد شدن از سمت خانواده به نسبت کنترل کننده خود هراس دارند. این نوجوانان ممکن است هرگز اختیارات و کنترل والدین خود را زیر سوال نبرند و در نتیجه نیازی هم برای شکل دهی‌ به هویتی جدا از هویت خانواده خود نداشته باشند.

به نظر می رسد نوجوانانی که در وضعیت تعلیق (moratorium) و دستیابی به هویت (identity achievement) قرار دارند، در محیط خانوادگی مملوّ از محبت و آزادی قابل توجهی‌ رشد کرده ا‌ند. به عنوان مثال، در گفتگو های خانوادگی، این نوجوانان احساس صمیمیت و احترام متقابل را تجربه می کنند و در عین حال احساس آزادی در مخالفت با والدین خود را دارند. این شرایط به کودکان کمک می‌کند تا عزت نفس بالایی پیدا کنند، و در نتیجه منجر به شکل دهی‌ هویت سالم و سازگار در نوجوانی خواهد شد.

تأثیر تعلیم و تربیت

آیا محیط های آموزشی همچون دانشگاه و کالج میتوانند به فرد کمک کند تا هویت خود را بسازد؟ جواب این سئوال هم آری است و هم خیر. از طرفی،‌ حضور در دانشگاه یا کالج افراد را به سمت تعیین اهداف و تعهدات شغلی سوق می دهد و از سوی دیگر، آنها اغلب از نظر شکل دهی‌ هویت های سیاسی و مذهبی از همتایان شاغل خود عقب تر هستند. در واقع برخی از دانشجویان از وضعیت دستیابی به هویت (identity achievement) به سمت وضعیت تعلیق (moratorium) یا حتی پراکندگی هویت (identity diffusion) در برخی حوزه‌ها، به‌ویژه مذهب عقب نشینی می کنند . البته باید توجه داشت که مانند دانشجویان دانشگاه یا کالج، بسیاری از بزرگسالان وقتی در معرض افراد یا موقعیت‌هایی قرار می‌گیرند که دیدگاه‌های آنها را به چالش می‌کشند و جایگزین‌های جدیدی ارائه می‌دهند، موضوع جستجوی هویت مجدد در آنها ظهور می‌کند.

تأثیر فرهنگی اجتماعی

شکل‌گیری هویت به شدت تحت‌تاثیر بافت اجتماعی و تاریخی است که فرد در آن رشد می‌کند. این ایده که «نوجوانان باید پس از بررسی دقیق بسیاری از گزینه ها، هویت شخصی خود را انتخاب کنند،» ممکن است یک شرایط ویژه برای جوامع صنعتی قرن بیستم باشد، زیرا در قرون گذشته نوجوانان در بسیاری از جوامع غیر صنعتی نقش های بزرگسالی را بدون هیچ گونه جست و جو یا آزمایشی اتخاذ می کردند. به عنوان مثال، پسران فردی کشاورز پیشه کشاورزی را دنبال می کردند، فرزندان ماهیگیران به ماهیگیر تبدیل می شدند یا در صورت دختر بودن، احتمالا با یک ماهیگیر ازدواج می کردند و غیره. باید به این نکته نیز توجه کرد که جستجوی گزینه های گوناگون مستلزم گزینه های قابل دسترسی‌ است که جامعه و فرهنگ در اختیار افراد قرار می دهد. در جوامعی که محدودیت های زیادی از این لحاظ وجود دارد، دستیابی به هویتی که فرد به موجب انتخاب فردی بدنبال شکل دهی‌ آن باشد بسیار مشکل خواهد بود. در جوامع غربی، تشویق و توقع نوجوانان برای کاوش در درون نگری عمیق و جستجوی پاسخ های معنادار برای پرسش های وجودی، تأثیر بسزایی بر ایجاد و تثبیت هویتی آنها داشته است.

در مجموع، بر اساس نظریات اریکسون، شکل گیری هویت فقط به دوران نوجوانی محدود نمی شود، بلکه فرآیندی است که در طول زندگی با فرد باقی می ماند. انسان ها در طول زندگی‌ همیشه با چالش ها و تجربیات جدیدی همچون تغییرات شغلی، تغییر در روابط و فرصت‌های رشدی شخصی، روبرو می شوند که می‌تواند باعث کاوش و تعدیل هویت شود و آنها را وادار به ارزیابی و تصحیح کردن مسائل مربوط به خود و هویت فردی ‌کند. در نتیجه، شکل گیری هویت یک سفر مادام العمر است و هر مرحله فرصت های منحصر به فردی را برای کشف خود و تکامل هویت فرد ارائه می دهد.

---

Farshid Rashidifar (MSW, RSW, Registered Social Worker, Psychotherapist)

Factor Inwentash School Of Social Work

University of Toronto