ایجاد سلول های جدید عصبی با روش های طبیعی

فرشید رشیدی فر

مشاور و روان درمانگر

---

نوروژنز (neurogenesis) به ایجاد سلول های عصبی جدید در مغز اشاره دارد. این فرآیند در طول زندگی ما اتفاق می افتد و نقش مهمی در شکل دادن به توانایی های شناختی، شکل گیری حافظه و سلامت کلی مغز ما دارد. در گذشته، عموما اعتقاد بر این بود که نوروژنز در مناطق خاصی از مغز پس از رشد اولیه متوقف شده و مغز فرد بالغ ظرفیت محدودی برای تولید عصبی جدید دارد. اما تحقیقات پیشگامانه در چند دهه گذشته این دیدگاه را به چالش کشیده و با ارائه شواهد علمی‌ نشان می دهند که نوروژنز همچنان در مناطق خاصی از مغز در دوران بزرگسالی نیز رخ می دهد. بعنوان مثال، در ابتدا تصور می شد که هیپوکامپ (hippocampus)، ناحیه ای از مغز که نقش حیاتی در یادگیری و حافظه را دارد، پس از رشد اولیه ظرفیت خود را برای نوروژنز از دست می دهد. با این حال، مطالعات با استفاده از مدل‌های حیوانی نشان داده‌اند که نوروژنز در ناحیه هیپوکامپ به نام شکنج دندانه‌ای (dentate gyrus) در سراسر بزرگسالی ادامه دارد. این کشف توسط مطالعات پس از مرگ بر روی انسان ها که حضور سلول های عصبی جدید را در هیپوکامپ بزرگسالان شناسایی کرده است، تایید شده است. تحقیقات دیگر وجود سلول های بنیادی عصبی (neural stem) را در مناطق خاصی از مغز انسان بالغ، از جمله ناحیه زیر دانه ای هیپوکامپ (subgranular zone of hippocampus) و ناحیه زیر بطنی (subventricular zone) پوشاننده بطن های جانبی (lateral ventricles) نشان داده است. این سلول های بنیادی توانایی تجدید خود و سلول های عصبی جدید را در طول زندگی دارند که نشان می دهد نوروژنز یک فرآیند مداوم در مغز بزرگسالان است. بنابراین، این باور که نوروژنز پس از یک سن خاص متوقف می شود، با تحقیقات گسترده رد شده است.

با وجود اینکه ما می دانیم نوروژنز فرایندی مادام العمر است، این دلیل بر آن نیست که سلول های عصبی بطور خودکار در طول دوران زندگی‌ دائما در حال بازسازی و تجدید خود هستند. عوامل بسیاری باعث می شوند تا این فرایند کاملا کارایی خود را از دست بدهد که از مهمترین آنها سالخوردگی است. با افزایش سن، تولید سلول های عصبی جدید در نواحی خاص مغز، مانند هیپوکامپ، کاهش می‌یابد که منجر به کاهش نوروژنز کلی می‌شود. از دیگر عوامل موثر بر عملکرد نزولی نوروژنز میتوان به، افسردگی و اضطراب، استفاده از مواد مخدر، بیماری های عصبی، و همچنین بودن در معرض استرس های مزمن و عوامل محیطی‌ اشاره کرد. با علم به این موضوع، بسیار حائز اهمیت است که به عواملی که باعث بازسازی نوروژنز می شود توجه کرد و اقداماتی که در اینجا ذکر می شود را جدی گرفت. این عوامل بیشتر مربوط به سبک زندگی‌ ما می باشند که باید بطور روزانه آنها را در برنامه خود قرار داد:

• ورزش: شرکت در تمرینات هوازی (aerobic) بطور منظم و مداوم با افزایش نوروژنز مرتبط است. ورزش باعث افزایش جریان خون به مغز می شود که بقا و ادغام سلول های عصبی جدید را تسهیل می کند.

• برانگیختن ذهنی (mental stimulation): به چالش کشیدن مغز با فعالیت های جدید و محرک به تقویت نوروژنز کمک می کند. خواندن، یادگیری یک آلت موسیقی، حل پازل یا درگیر شدن در فعالیت هایی‌ که نیاز به خلاقیت دارند، همگی می‌توانند به رشد و اتصال های عصبی کمک کنند.

• خواب: هر شب بین ۷ تا ۹ ساعت خواب بدون وقفه و با کیفیت برای سلامت مغز بسیار مهم است. در طول خواب، مغز تحت فرآیندهایی قرار می گیرد که با توجه به روند سالم نوروژنز در تثبیت خاطرات بسیار نقش دارد.

• مدیریت استرس: استرس مزمن می تواند مانع از فرایند نوروژنز شود. تکنیک هایی مانند مراقبه (meditation)، تنفس عمیق، یوگا یا گذراندن وقت در طبیعت بسیار در کاهش استرس می توانند مفید واقع شوند. این تمرینات به کاهش سطح هورمون استرس کمک می کند و محیط مساعدتری برای نوروژنز ایجاد می کند.

• رژیم غذایی متعادل: یک رژیم غذایی سالم و متعادل سرشار از آنتی اکسیدان ها، اسیدهای چرب امگا ۳ و مواد مغذی ضروری از سلامت مغز و نوروژنز حمایت می کند. غذاهایی مانند میوه ها، سبزیجات، غلات و ماهی های چرب از جمله مواردی هستند که باید در رژیم غذایی روزانه قرار بگیرند.

• تعاملات اجتماعی: درگیر شدن در تعاملات اجتماعی معنی دار بر سلامت مغز تأثیر مثبت می گذارد. گذراندن وقت با دوستان و عزیزان، شرکت در فعالیت های گروهی و حفظ ارتباطات اجتماعی قوی می تواند به نوروژنز کمک کند.

نوروژنز به طور قابل توجهی بر حوزه روانشناسی تأثیرگذار است و درک ما از مکانیسم های روانشناختی را افزایش می دهد. ایجاد سلول های عصبی تازه در مغز نقش مهمی در جنبه‌های روان‌شناختی متعددی دارد که شامل یادگیری ، حافظه، تنظیم خلق و خوی، مدیریت استرس و سلامت روان می‌شود. در زیر چند نمونه از تلاقی نوروژنز با روانشناسی را خواهید خواند:

یادگیری و حافظه (learning and memory)

اعتقاد بر این است که نوروژنز در هیپوکامپ، که ارتباط نزدیکی با یادگیری و حافظه دارد، برای شکل گیری خاطرات جدید و ادغام اطلاعات بسیار نقش حیاتی ایفا می‌کند. بوجود آمدن سلول های عصبی جدید امکان کدگذاری های مغزی (encoding) و ذخیره تجربیات و دانش جدید را فراهم می کند و به انعطاف پذیری و سازگاری شناختی کمک می کند.

تنظیم خلق و خو و سلامت روان (mood regulation and mental health)

نوروژنز با تنظیم خلق و خو و فیزیولوژی بیماری شناسی‌ (pathophysiology) اختلالات خلقی (mood disorders) مرتبط است. در افرادی که دچار افسردگی و اختلالات اضطراب هستند، کاهش نوروژنز بطور قابل توجهی‌ مشاهده می شود. داروهای ضد افسردگی نشان داده‌اند که با تقویت و افزایش کارکرد نوروژنز به طور بالقوه در اثربخشی آنها در درمان افسردگی نقش داشته ا‌ند.

پاسخ به استرس و پایداری (stress response and resilience)

استرس مزمن باعث اخلال در کارکرد درست نوروژنزمی شود که بویژه در هیپوکامپ می‌توان تاثیر آن را بر حافظه مشاهده کرد. در عوض، مداخلاتی که باعث ترویج کارکرد نوروژنز می شود (مانند ورزش)، نشان داده‌اند که پایداری در برابر استرس را افزایش داده و بهزیستی روانی را بهبود می‌بخشند.

پیری و زوال شناختی (aging and cognitive decline)

نوروژنز با افزایش سن کاهش می یابد که بر زوال شناختی مرتبط با سن و بیماری های عصبی مانند بیماری آلزایمر نقش دارد. درک عواملی که بر نوروژنز تأثیر می‌گذارند و یافتن راه‌هایی برای تقویت آن می تواند پیامدهای مثبتی بر ارتقای پیری شناختی (cognitive aging) سالم و به طور بالقوه به تاخیر انداختن یا جلوگیری از شروع زوال شناختی مرتبط با سن داشته باشد.

مطالعات، بینش هایی را در مورد نوروژنز و مکانیسم های اساسی یادگیری، حافظه، تنظیم خلق و خو، پاسخ به استرس و سلامت روان به ما ارائه داده ا‌ند. محققان در حال بررسی رویکردهای مختلف، از جمله مداخلات دارویی، ورزش، غنی سازی محیطی، و آموزش شناختی، برای تقویت نوروژنز و کاهش علائم اختلالات عصبی و روانی هستند. تحقیقات بیشتر در مورد تنظیم و دستکاری نوروژنز ممکن است راه های جدیدی را برای مداخلات درمانی باز کند و درک ما را از تعامل پیچیده بین مغز و رفتار افزایش دهد.

---

Farshid Rashidifar (MSW, RSW, Registered Social Worker, Psychotherapist)

Factor Inwentash School Of Social Work

University of Toronto